آیه 1 سوره اعلی

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ‌

سَبِّحِ اسْمَ رَبِّكَ الْأَعْلَى «1»

سَبِّحِ اسْمَ رَبِّكَ الْأَعْلَى‌: تنزيه كن نام پروردگار خود را كه برتر است آن نام از الحاد نمودن در آن به تأويلات نالايق و اطلاق آن بر غير حق كردن. يعنى منزّه دان نام سبحانى را از هر چه صحيح نيست اطلاق آن اسم بر خدا. و لذا اسماء الهى توقيفى است كه بايد از شرع رسيده باشد نه آنكه عرف به مناسبتى آن را جعل كنند يا حمل آن بر جبر و تشبيه و غير آن و اطلاق آن بر غير او سبحانه. بلكه اسماى الهى را استعمال كن در معانى [اى‌] كه شايسته مقام ربوبى باشد. مثل آنكه تفسير نما اعلى را به علوى كه به معنى قهر و اقتدار است، نه به معنى علو در مكان و استواى او بر عرش بر سبيل حقيقت كه اين خلاف و منافى با مقام توحيد است. و نام نامى حق را ذكر كن بر وجه خضوع و تعظيم و اعتقاد، نه بر طريق استهزاء و اهانت.

تتمّه- در كتاب تهذيب و عيّاشى از عقبة بن عامر الجهنى روايت شده: چون نازل شد «فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّكَ الْعَظِيمِ»* حضرت پيغمبر فرمود: قرار دهيد آن را در ركوع خود، (يعنى بگوئيد: سبحان ربى العظيم و بحمده) و چون‌ «سَبِّحِ اسْمَ رَبِّكَ الْأَعْلَى» نازل شد، حضرت فرمود قرار دهيد آن را در سجود خود «2» (يعنى بگوئيد:

«1» مجمع البيان، (چ 1403)، ج 5 ص 473 بنقل از عياشى.

«2» تهذيب الاحكام، شيخ طوسى، چ دوم، بيروت، ج 2 باب 15 روايت 129 ص 313 شماره 1273.

تفسير نور الثقلين (چ علميه قم)، ج 5 ص 554 روايت 9.

جلد 14 - صفحه 155

سبحان ربى الاعلى و بحمده).

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ‌

سَبِّحِ اسْمَ رَبِّكَ الْأَعْلَى «1» الَّذِي خَلَقَ فَسَوَّى «2» وَ الَّذِي قَدَّرَ فَهَدى‌ «3» وَ الَّذِي أَخْرَجَ الْمَرْعى‌ «4»

فَجَعَلَهُ غُثاءً أَحْوى‌ «5» سَنُقْرِئُكَ فَلا تَنْسى‌ «6» إِلاَّ ما شاءَ اللَّهُ إِنَّهُ يَعْلَمُ الْجَهْرَ وَ ما يَخْفى‌ «7» وَ نُيَسِّرُكَ لِلْيُسْرى‌ «8» فَذَكِّرْ إِنْ نَفَعَتِ الذِّكْرى‌ «9»

سَيَذَّكَّرُ مَنْ يَخْشى‌ «10» وَ يَتَجَنَّبُهَا الْأَشْقَى «11» الَّذِي يَصْلَى النَّارَ الْكُبْرى‌ «12» ثُمَّ لا يَمُوتُ فِيها وَ لا يَحْيى‌ «13» قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَكَّى «14»

وَ ذَكَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّى «15» بَلْ تُؤْثِرُونَ الْحَياةَ الدُّنْيا «16» وَ الْآخِرَةُ خَيْرٌ وَ أَبْقى‌ «17» إِنَّ هذا لَفِي الصُّحُفِ الْأُولى‌ «18» صُحُفِ إِبْراهِيمَ وَ مُوسى‌ «19»

ترجمه‌

تنزيه نما نام پروردگار خود را كه برتر و بالاتر است‌

آن خداوندى كه آفريد پس راست و درست نمود

و آن خداوندى كه مقدّر فرمود پس راهنمائى كرد

و آنكه بيرون آورد چراگاه را

پس گرداند آنرا خشك و سست با آنكه از سبزى مايل بسياهى بود

زود باشد كه ميخوانيم بر تو پس فراموش نميكنى‌

مگر آنچه را كه خواسته باشد خدا همانا او ميداند آشكار را و آنچه پنهان ميباشد

و بآسانى موفق كنيم تو را براى طريقه آسان‌

پس تذكّر ده اگر نفع دهد تذكّر

زود باشد كه متذكر شود كسيكه بترسد

و دورى نمايد از آن بدبخت‌ترين مردم‌

آنكه در آيد در آتش بزرگتر

پس نه ميميرد در آن و نه زنده ميماند

بتحقيق رستگار شد كسيكه پاك كرد خود را

و ياد نمود نام پروردگارش را پس نماز خواند

ولى اختيار ميكنيد زندگانى دنيا را

و ديگر سراى بهتر و پاينده‌تر است‌

همانا اين هر آينه در كتابهاى پيشينيان است‌

صحف ابراهيم و الواح موسى.

تفسير

خداوند سبحان در اين سوره مباركه امر فرموده است به پيغمبر خود كه تنزيه نمايد پروردگار خود را كه برتر و بالاتر است از آنكه وصف شود از هر عيب و نقص و قصور و فتورى و اينكه فرموده تنزيه نما نام پروردگارت را شايد

جلد 5 صفحه 376

براى آن باشد كه خداوند باسماء و صفات شناخته ميشود نه بذات و تنزيه اسم باعتبار مسمّى است و بعضى گفته‌اند براى تعظيم تعبير باسم شده و محتمل است مراد آن باشد كه اسماء غير لايق بمقام ربوبى را بر او اطلاق منما و قمّى ره نقل فرموده كه مراد آنست كه بگو سبحان ربّى الاعلى و در مجمع از امام باقر عليه السّلام نقل نموده كه وقتى قرائت نمودى سبّح اسم ربّك الاعلى را بگو سبحان ربّى الاعلى و اگر در نماز باشى در دل خطور ده و در بعضى از روايات سيره مرضيّه پيغمبر اكرم بر اين امر نقل شده و آنكه چون فسبّح باسم ربّك العظيم نازل شد پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود آنرا در ركوع خودتان قرار دهيد و چون سبّح اسم ربك الاعلى نازل شد فرمود آنرا در سجود خود قرار دهيد و قبلا در ركوع الّلهمّ لك ركعت و در سجود الّلهم لك سجدت ميگفتند آن ذات اقدسى كه خلق فرمود موجودات را پس راست و درست و متناسب و معتدل فرمود قامت و اعضاء و اجزاء و مزاج آنان را و فراهم نمود لوازم كمال و وسائل معاش و معادشان را آن وجود مقدّسى كه مقدّر فرمود امور و ارزاق بندگان را و هدايت نمودشان بدين حق و منافع دنيوى و اخروى و قمّى ره نقل فرموده كه مقدّر نمود اشياء را بتقدير اول پس هدايت فرمود بآن كسى را كه ميخواست و قدر بتخفيف نيز قرائت شده و در مجمع آنرا بامير المؤمنين عليه السّلام نسبت داده و بر حسب معنى تفاوتى ندارد آن خداوندى كه بيرون آورد از زمين رستنى و گياه‌ها را پس گردانيد آنها را خشك و سست و بعد از سبزى متمايل بسياهى تاقوت حيوانات باشد در هر حال و در ازمنه آتيه قرآن را بتوسط جبرئيل براى تو قرائت مينمائيم يا بتو مى‌آموزيم چنانچه قمّى ره نقل فرموده پس فراموش نميكنى مگر آنچه را خداوند خواسته كه فراموش شود چون گفته‌اند اين يك نوع نسخ بوده كه بايد تلاوت و كتابت نشود تا از خاطرها محو گردد و در سوره بقره ذيل آيه شريفه ما ننسخ من آية او ننسها شرح آن گذشت و محتمل است مراد آن باشد كه فراموش نميكنى مگر آنچه را كه خدا خواسته باشد كه فراموش كنى و خدا نخواسته پس فراموش نخواهى كرد چون تو فراموش كار نيستى و نسيان بر تو روا نيست و قمّى ره فرموده استثنا فرمود خداوند چون پيغمبر مأمون از فراموشى نبوده زيرا كسى كه‌

جلد 5 صفحه 377

فراموش نميكند خدا است و در مجمع از ابن عباس ره نقل نموده كه پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم تعجيل ميفرمود در قرائت قرآن بعد از نزول از ترس آنكه فراموش نمايد و بعد از نزول اين آيه ديگر چيزى را فراموش نفرمود و اظهر همان قول اوّل است و براى خداوند تفاوتى ندارد قرآن را بلند بخوانند يا آهسته چون او ميداند هر چه را بلند خوانده شود و آنچه را پنهان قرائت نمايند و آنچه را ظاهر باشد از احوال بندگان و آنچه مخفى باشد از انظار ايشان و خداوند ميسّر ميفرمايد براى پيغمبر خود راه آسان حفظ قرآن را بوحى و موفق ميفرمايد او را به ابلاغ احكام آسان آن و امر فرموده است او را بمتذكّر نمودن بندگان خود و موعظه و ارشاد آنان اگر نافع باشد تذكّر و موعظه بحال آنها و قابل هدايت باشند و البتّه نافع است و بعد از تذكر متذكر ميشود كسيكه در دل ترسى از خدا و روز جزا داشته باشد ولى كسيكه در زمره شقى‌ترين مردم باشد از تذكّر و تفكّر و استماع آيات الهى اجتناب و دورى مينمايد و آن كسى است كه داخل در جهنّم و ملازم با آتش بزرگ و سوزان آن ميشود پس نه ميميرد بكلّى در آن و نه زنده ميماند بلكه دائما ميسوزد و ميميرد و زنده ميشود و باز ميسوزد و ميميرد و زنده ميشود و در عذاب است و زندگانى و آسايش و روحى كه روح و راحت و خير و بركتى در آن باشد ندارد و نفعى از آن زندگى نميبرد و بتحقيق فائز و رستگار شده است آنكه تزكيه نموده نفس خود را از عقائد فاسده و اخلاق رذيله و اعمال قبيحه و قمّى ره نقل فرموده كه مراد اداء زكوة فطر است قبل از نماز عيد و آنكه نام خدا را در دل ياد و بزبان جارى نموده و نماز خوانده و قمّى ره نقل فرموده كه مراد نماز فطر و أضحى است و در فقيه هر دو معناى منقول قمّى ره از امام صادق عليه السّلام تأييد شده و بعضى ذكر اسم ربّه فصلّى را بتكبيرات افتتاحيّه در نماز تفسير نموده‌اند و در بعضى از روايات ببردن نام خدا و صلوات بر محمّد و آل او صلّى اللّه عليه و آله تفسير شده است اين تزكيه و ياد خدا و نماز كار آخرتى است ولى مردم طبعا مايل بنقدند و مئال انديش نيستند لذا زندگانى موقت محدود مشوب بآلام و اسقام دنيوى را بر آخرت باقى و نعيم مقيم بى‌زوال و خالى از ملال و كلال آن اختيار مينمايند و ترجيح ميدهند و نوعا بقدريكه براى دنيا كار ميكنند بفكر آخرت‌

جلد 5 صفحه 378

نيستند و براى آن كار نميكنند و اين طريقه مرضى خدا و معمول در نزد دانشمندان ربّانى نيست و عقلا رجحان ندارد بلكه مرجوح و ناپسنديده است و از قد أفلح تا و أبقى كه چهار آيه است مفادش در كتب سماوى ديرين و صحيفه‌هاى پيشين كه صحف حضرت ابراهيم و موسى عليهما السلام از آنها است ذكر شده چنانچه از روايت أبو ذر رحمه اللّه كه در خصال نقل شده استفاده ميشود و محتمل است هذا اشاره بآيه اخيره باشد و بهتر بودن آخرت از دنيا و بقاء و دوام آن در صحف ابراهيم عليه السّلام و در تورية موسى على نبيّنا و آله و عليه السّلام ذكر شده باشد چنانچه ظاهر است و آنچه خداوند بانبياء سلف عطا فرموده از علم و حكمت و موعظه و نصيحت به پيغمبر ما صلّى اللّه عليه و آله هم عطا فرموده و علاوه باو عطا فرموده آنچه را بايشان عطا نفرموده و از آن حضرت بائمه اطهار بارث رسيده است چنانچه مستفاد از روايات و لازمه خاتميّت و افضليّت او است در ثواب الاعمال و مجمع از امام صادق عليه السّلام نقل نموده كه كسيكه قرائت نمايد سوره سبّح اسم ربك الاعلى را در نماز واجب يا مستحبّ باو گفته شود روز قيامت داخل شو در بهشت از هر درى از درهاى آن كه ميخواهى و نيز از آن حضرت روايت شده كه واجب است بر هر مؤمنى كه از شيعيان ما باشد آنكه قرائت نمايد در شب جمعه سوره جمعه و سبّح اسم ربك الاعلى را و الحمد للّه رب العالمين و صلّى اللّه على محمد و آله الطاهرين و على جميع الأنبياء و المرسلين.

جلد 5 صفحه 379

بِسم‌ِ اللّه‌ِ الرَّحمن‌ِ الرَّحِيم‌ِ

سَبِّح‌ِ اسم‌َ رَبِّك‌َ الأَعلَي‌ «1»

‌از‌ ‌براي‌ تسبيح‌ دو معني‌ كرده‌اند معني‌ خاص‌ و عام‌:

اما خاص‌ بمعني‌ تنزيه‌ و تقديس‌ حق‌ ‌است‌ ‌از‌ آنچه‌ ‌لا‌ يليق‌ ‌به‌ ‌که‌ تعبير بصفات‌ سلبيه‌ ميكنيم‌ خداوند جسم‌ نيست‌ نه‌ ماده‌ دارد و نه‌ صورت‌ ‌که‌ جسم‌ مركب‌ ‌از‌ ماده‌ و صورت‌ ‌است‌، مركب‌ نيست‌ اجزاء ندارد نه‌ اجزاء خارجيه‌ مثل‌ اجسام‌ و نه‌ ذهنيه‌ مثل‌ جنس‌ و فصل‌، و نه‌ وهميه‌ مثل‌ وجود و ماهيت‌، بسيط الحقيقه‌ صرف‌ الوجود ‌غير‌ محدود بحد ‌از‌ ‌لا‌ و ابدا نه‌ ‌از‌ جواهرات‌ خمسه‌ ‌از‌ مجردات‌ و ماديات‌ و نه‌ ‌از‌ اعراض‌، ضدي‌ ندي‌ مثلي‌ مانندي‌ شبيهي‌ عديلي‌ ‌از‌ ‌براي‌ ‌او‌ نيست‌ كامل‌ ‌است‌ فوق‌ الكمال‌ تام‌ ‌است‌ فوق‌ التمام‌ نقصي‌ عيبي‌ چه‌ ‌در‌ ذات‌ و چه‌ ‌در‌ صفات‌ و چه‌ ‌در‌ افعال‌ ندارد ‌لا‌ يدرك‌ و ‌لا‌ يوصف‌.

و اما عام‌ شامل‌ تمام‌ اذكار ‌از‌ تهليل‌ و تحميد و تكبير و ساير اذكار ميشود مثل‌ تسبيحات‌ اربعه‌ و تسبيح‌ فاطمة (ع‌) و ‌غير‌ اينها.

جلد 18 - صفحه 83

(سَبِّح‌ِ اسم‌َ) گفتند مراد ‌از‌ اسم‌ مسمي‌ ‌است‌ ‌که‌ ذات‌ اقدس‌ ربوبي‌ ‌باشد‌.

اقول‌: تسبيح‌ بهر دو معني‌ ‌از‌ اذكار ‌است‌ و ذكر ‌از‌ الفاظ ‌است‌ و معني‌ ‌اينکه‌ ‌است‌ ‌که‌ خداي‌ متعال‌ ‌را‌ باسماء مقدسه‌ ‌او‌ بايد ياد كرد چنانچه‌ ميفرمايد: وَ لِلّه‌ِ الأَسماءُ الحُسني‌ فَادعُوه‌ُ بِها اعراف‌ ‌آيه‌ 180 و اسماء حسني‌ بسيار ‌است‌ ‌که‌ گفتند هزار و يك‌ اسم‌ دارد اسماء ذات‌ مثل‌ اللّه‌ حق‌ ‌هو‌، اسماء صفات‌، اسماء افعال‌ ‌تا‌ اسم‌ اعظم‌ الهي‌ ميفرمايد:

‌خدا‌ ‌را‌ باين‌ اسماء مقدسه‌ بخوانيد چون‌ نميشود بغير ‌اينکه‌ طريق‌ نه‌ باشاره‌ نه‌ بتصور و تخيّل‌.

(ربك‌) خداوند رب‌ العالمين‌ ‌است‌ چه‌ خصوصيت‌ دارد ‌که‌ ميفرمايد: «ربك‌» چنانچه‌ ‌در‌ ذكر ركوع‌ و سجود ربي‌ مي‌گويي‌ نكته ‌آن‌ ‌اينکه‌ ‌است‌ ‌که‌ ‌اينکه‌ تعبير دلالت‌ دارد ‌بر‌ تواضع‌ و شدت‌ احتياج‌ ‌که‌ ‌من‌ هيچ‌ ندارم‌ فقر صرف‌ ‌هر‌ چه‌ دارم‌ ‌از‌ تو دارم‌ تو مربي‌ ‌من‌ هستي‌ لذا نفس‌ ركوع‌ و سجود ‌خود‌ اظهار تعظيم‌ و افتاده‌گي‌ ‌در‌ پيشگاه‌ احديت‌ ‌است‌.

(الاعلي‌) علو و كبريايي‌ و عظمت‌ خاص‌ ذات‌ اقدس‌ ‌او‌ ‌است‌ تمام‌ ممكنات‌ ‌از‌ ‌خود‌ هيچ‌ ندارند.

]

(آیه 1)- خداوند بزرگ را تسبیح گوی! این سوره که در حقیقت عصاره مکتب انبیا و دعوت پیامبران است از تسبیح و تقدیس پروردگار شروع می‌شود و در آغاز روی سخن را به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله کرده، می‌فرماید: «منزه شمار نام پروردگار بلند مرتبه‌ات را» (سبح اسم ربک الاعلی).

یعنی نام خداوند در ردیف نام بتها قرار داده نشود، و ذات پاک او را از هرگونه عیب و نقص، و صفات مخلوقها و عوارض جسم و جسمانیت، و هرگونه محدودیت و نقصان منزه بشماریم.

تعبیر به «اعلی» بیانگر این حقیقت است که او از هر کس و هر چیز و هر چه تصور کنیم، و هر خیال و قیاس و گمان و وهم، و هرگونه شرک جلی و خفی برتر و بالاتر است.